بیشتر بدانیم

دفع حشرات

روش های کنترل حشرات با استفاده از گیاهان دارویی در طب سنتی ایران
مجید ترابی گودرزی الف*، زنده یاد سید نیما شریعت پناهی ب* ، حمید رضا جدادزاده ج*

الف مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی قم، قم
ب دانشکده طب سنتی دانشگاه شهید بهشتی، تهران
ج دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران، تهران
چکیده
مبارزه با حشرات از دیدگاه طب سنتی ایران دارای نکات بسیار قابل توجهی است. تقریبا تمامی روش هایی که ما امروزه در مبارزه با حشرات بکار می بریم در طب سنتی ایران نیز مورد توجه قرار می گرفته است. علاوه بر گیاهان دارویی از مواد معدنی و حیوانی نیز استفاده می شده است که در این مقاله عمدتا منابع گیاهی آمده است.
گیاهان دارویی به روش های مختلف مورد استفاده قرار گرفته است. این روش ها شامل استعمال خوراکی (3 گیاه)، استعمال روی بدن یا لباس (12 گیاه)، و انواع استعمال های خارجی است. در بین این روش ها استعمال خارجی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. از روش های استعمال خارجی می توان به محلول پاشی (21 گیاه)، گرد پاشی (13 گیاه) ، بخور دادن (20 گیاه)، ایجاد تله های جاذب و کشنده (4 گیاه) و دود دادن ( 26 گیاه) اشاره کرد. علاوه بر اینها روش های ابداعی بر پایه جنبه های رفتار شناسی حشرات را نیز می توان اضافه کرد. در طب سنتی مواد دور کننده حشرات بیشتر از مواد کشنده مورد نظر بوده اند. همچنین بر پایه این اطلاعات تعدادی از گیاهان مانند ترمس و حنظل با تاثیر بر سیستم تولید مثلی حشرات مانع از تکثیر آنها می شوند. از میان گیاهان بکار گرفته شده بر ضد حشرات، گیاهان سیاه دانه، مورد، حنظل و خرزهره اهمیت بیشتری را در منابع طب سنتی به خود اختصاص داده اند. در این مقاله از 11 کتاب مهم طب سنتی که به زبان های فارسی و عربی که از قرن سوم تا سیزدهم نگاشته شده است استفاده شده است .
کلید واژه های : مبارزه با حشرات، گیاهان دارویی، طب سنتی ایران.

تاریخ دریافت آبان 92
تاریخ پذیرش آذر 92
مقدمه
حشرات؛ گروه عظیمی از بی مهرگان را تشکیل می دهند که در کنار اثرات سودمندشان موجب بروز مشکلات بهداشتی و اقتصادی در جوامع انسانی می شوند. این موجودات نقش انکار ناپذیری در انتقال بیماری هایی همچون مالاریا، لشمانیوز و ده ها بیماری دیگر دارند. آزار و اذیت های معمول و شبانه ناشی از گزش حشرات موجب ساخت انواع حشره کش های مختلف شده است.
درمنابع طب سنتی از حشرات در کنار سایر بند پایان و حتی سایر موجودات آزار دهنده مانند مار و عقرب تحت عنوان «هوام» نام برده شده است. مبارزه با این موجودات و کنترل آنها در طب سنتی تنها محدود به کشتن و از بین بردن آنها نمی شده است. بلکه شامل مجموعه روشهایی بوده است که استفاده از مواد کشنده تنها یکی از این روش ها بوده است، در بسیاری از موارد از مواد دور کننده یا گریزاننده استفاده می شده است. نکته بسیار جالب در این زمینه استفاده از روشهای رفتار شناسی این موجوداتی ظاهر کوچک است که مورد توجه دانشمندان بوده است. این روش ها موضوعات تحقیقاتی بسیاری را در پیش روی ما قرار خواهد داد.استفاده از این فرمولها در صورت تایید راه حلهای بسیار مناسب و کم خطری را به لحاظ زیست محیطی مطرح کرده وخطرات ناشی از سموم را کاهش خواهد داد. در مقاله ذیل نکات کاربردی و قابل توجهی بر اساس یافته های طب سنتی ایران جهت این مهم ارایه شده است.

موارد و روش ها :
این تحقیق یک مطالعه مروری ( گرد آوری) بوده که در تهیه آن از 11 کتاب مهم طب سنتی ایران شامل الحاوی رازی (قرن چهارم)، قانون ابو علی سینا ( قرن پنجم )، ذخیره خوارزم شاهی و اغراض الطبیه سید اسماعیل جرجانی (قرن پنجم و ششم)، اختیارات بدییعی (قرن هشتم)، تحفه حکیم مومن (قرن نهم)، مخزن الادویه، مجمع الجوامع و معالجات عقیلی خراسانی (قرن دوازدهم) طب اکبری (قرن یازده و دوازده)، اِکسیر اعظم حکیم اعظم (قرن سیزدهم) بهره گرفته شده است. بای معادل سازی نام گیاهان نیز از کتاب تطبیق نام های کهن گیاهان دارویی با نام های علمی استفاده شده است و در مواردی که چندین گیاه برای نام قدیمی گیاه ذکر شده است با توجه به توضیحات نویسنده و همچنین اثرات کاربردی آنها نام علمی برگزیده شده است. در جدول شماره یک اسامی جدید، قدیم و انگلیسی حشرات مورد اشاره در کتب طب سنتی آمده است.
یافته ها و بحث:
روش های مورد استفاده در کنترل حشرات در منابع طب سنتی
الف- استعمال خوراکی:
مواد موثره تعدادی از گیاهان دارویی پس از خوردن خود را به سطح پوست می رسانند و باعث جلوگیری از ابقای حشرات بر روی پوست می شوند. در این مورد می توان به گیاهانی مانند پونه کوهی و سیر اشاره کرد که در کتاب قانون ذکر شده است(1). البته در مورد مقدار خوراکی مصرف آن برای این منظور اشاره نشده است؛ اما بنظر می رسد که مقدار متعارف آنها این اثر را بر خود داشته باشد ضمنا این دو گیاه و به ویژه سیر در غذا مصرف می شود. گیاه خرزهره اگر چه گیاهی سمی و خطرناک است؛ اما ساخت نوع خاصی دارو از آن و خوردن آن در مقادیر مشخص در انسان و حیوانات مانع از گزش حشرات می شود (5).
ب-استعمال روی بدن:
برای جلوگیری از گزش حشرات نیز موارد جالب توجهی پیشنهاد شده است. استعمال خیسانده گیاهانی مانند برگ درخت صنوبر و یا شکوفه تازه درخت سرو بر روی پوست مانع از آزار حشرات می شود (1). مگس ها از روغن زیتون و کافور می ریزند (8).
در کتب معالجات و مجمع الجوامع این چنین آمده است «حب صنوبر با برگ پنجنگشت و بیخ انجدان و دوقو و حب بلسان و بیخ حرف اجزاء با روغن زیت جوشانیده بر بدن بمالند و به دستور مالیدن روغن ترب بر بدن از گزیدن پشه اذیت نیابند و پشه نگزد» (6،4).
در کتاب طب اکبری نیز آمده است «اگر عصاره خطمی با آب خبازی و روغن زیت در خود بمالند زنبور گرد آن نیاید» (7).در کتاب الحاوی نیز نوشته شده است که هرگاه افسنتین در روغن پخته شود و بر روی بدن مالیده شود مانع گزش پشه ها می شود (11).
در نسخه دیگری در کتاب اغراض الطبیه آمده است: «بیخ انگدان، و دوقو و حب بلسان و بیخ حُرف جمله یا بعضی کوفته اند زیت جوشانیده آن زیت طلا کنند همه جانوران زهرناک را بگریزاند… و روغن ترب مالیدن، پشه را باز دارد» (3).
ج- استعمال بر روی لباس و همراه داشتن گیاهان
آغشته کردن لباس و یا به همراه داشتن هر یک از گیاهان افسنتین و پوست ترنج(بالنگ) (Citrus medica) و پونه مانع اذیت و آزار شپش می شود. همراه داشتن پونه و پنج انگشت تازه نیز همین خاصیت را دارد (4). همراه داشتن گیاهی به نام پیاز موش یا عُنصل با نام علمی (Scilla martima L.) موجب فرار انواع حشرات و حیوانات موذی از جمله مورچه ، مگس و شپش می شود (5،8). اگر افسنتین، سیاه دانه، پونه نهری و پوست ترنج در مکانی که لباس و یا کاغذ گذاشته می شود بگذارند بید به آن وارد نمی شود و اگر وارد شود از بین می رود (4،6).
د-استفاده خارج از بدن:
پاشیدن و پهن گردن گیاه و گرد پاشی Dusting پهن کردن برگ و اجزای تعدادی از گیاهان و یا پودر کردن و پاشیدن پودر آنها در مکانهای مورد نظر روشی است که برای مبارزه با حشرات توصیه می شده است. روش گرد پاشی با استفاده از مواد حشره کش امروزه نیز متداول است..چندین گیاه دارویی به این روش توصیه شده است.
پاشیدن برگ سرو Cupressus sempervirens L. (1،4،6،7) و چوب یا تراشه چوب آن (4،6،7) و میوه آن (1) موجب دور کردن پشه ها می شود. نگهداری برگ شاخه و میوه آن در خانه موجب جلوگیری از ورود پشه و اگر بتواند موجب مرگ آنها می شود (5).
پاشیدن و یا پهن کردن گیاه آویشن، برگ زیتون، برگ بو، پنج انگشت (9،5،1)، برگ پونه (7)، درمنه، خربق، آنقوزه، (7) موجب دور کردن حشرات می شود.
پهن کردن گیاهی بنام حشیشه البراغیث یا کیکواشه در کف زمین موجب مرگ کک می شود(1،7،5،4،8).
قرار دادن صمغ آنغوزه Ferula assa-foetida موجب دور کردن مورچه ا از آن مکان می شود (8،4،1) برای سیر نیز همین خاصیت ذکر شده است ( 3،1).
در مورد گیاهی به نام عنصل یا پیاز موش آمده است که این گیاه کشنده مگس است (8،5).
محصول پاشی Spraying:
امروزه محلول پاشی یکی از متداول ترین روش ها برای مبارزه با حشرت است. معمولا برای تهیه محلول ها از آب استفاده می شده است. این محلول ها یا برای کشتن حشرات استفاده می شده است و یا برای دور کردن آنها بوده است. نکته قابل توجه این است که در مورد گیاهانی مانند: خرزهره، حنظل، سداب، خارخاسک و خرنوب روش خیسانده مورد نظر است در بقیه موارد آب پز یا پخته شده گیاه توصیه شده است. در جدول شماره 3 فهرست این گیاهان آمده است. بیشتر این گیاهان هر دو خاصیت دور کنندگی و کشندگی را دارند. بدین صورت که در مقادیر کم خاصیت دورکنندگی و در مقادیر بیشتر خاصیت کشندگی دارن.
بخور دادن Fumigation:
روش بخور دادن مواد ضد حشره یکی از روش های جالب برای دفع حشرات است. و تفاوت آن با روش قبل این است که اولا گیاه اولحرارت داده می شود و ثانیا در محیط ریخته نمی شود. اسامی گیاهانی که به صورت بخور داده مورد استفاده قرار گرفته اند در جدول شماره 4 آمده است.
ایجاد تله های جاذب و کشند Insect trap:
چند نمونه بسیار جالب در مورد تله های جاذب و کشنده در کتاب معالجات عقیلی ذکر شده است که می تواند موضوع جالبی برای تولید این گونه محصولات باشد. مورد اول گیاه ریش خربق سیاه با نام علمی Helleborus niger است که در صورتی که پخته و در شیر ریخته و در مکانی قرار داده شود موجب جذب و مرگ مگس ها می شود. مورد دوم ایرسا یا ریشه گیاه سوسن Iris pseudacorus L. که بنا به توصیه این کتاب پاشیدن این گیاه با پودر شکر بر روی پارچه و نشستن مگس روی آن موجب مرگ آنها می شود. مورد بعدی پودر میوه دارفلفل Piper longum L. در شیر گاو مخلوط کرده و موجب جذب مگس و مرگ آنها می شود و اکنون عین عبارت: « چون زرنیخ را در شیر حل کنند و در ظرفی بگذارند و یا در آب حل کنند و در ظرفی بگذارند مگسهای بسیار در آن افتند و بمیرند و طبیخ خَربق سیاه نیز همین عمل نماید و از تاریکی نیز بمیرند و چون بیخ سوسن را با شکر سوده بر پارچه بپاشند هر مگس که بر آن نشیند بی خود شود و چون دار فلفل را سوده در شیر گاو ممزوج کرده در کاسه و قدحی گذارند مگسان بر آن جمع آیند و بمیرند» (4،6). مورد سوم ساختن خمیر ضد مورچه است بدین صورت که گوگرد ساییده را با روغن سرسون ممزوج نمایند و بر در خانه و یا خانه مورچه بگذارند باعث برنیامدن و گریز و هلاکت مورچه می شود(6).
دود دادن یا بر آتش ریختن Smoking:
روش دود دادن یکی از روش های بسیار آسان و موثر در دفع حشرات است. این روش در طب سنتی بسیار مورد توجه بوده است و 26 گیاه برای این منظور پیشنهاد شده است که در جدول شماره 5 آمده است. این در حالی است که امروزه این روش تنها در موارد نادری مانند مبارزه با انگل های زنبور عسل مورد توجه قرار می گیرد. بیشتر این دسته ازگیاهان که بصورت دود کردن مورد استفاده قرار می گیرند اثر دور کنندگی دارند و تنها در مورد دود گز و کندر خاصیت کشندگی و در مورد گیاه مورد هر دو خاصیت دور کنندگی و کشندگی ذکر شده است.

جدول شماره 1 : اسامی حشرات مورد اشاره در کتب طب سنتی ایران

نام فارسی نام قدیم – عربی نام انگلیسی
پشه بَق: نوع بزرگ پشه است

بَعوضه: نوع کوچک پشه، پشه خاکی، بق الصغیر

Mosquito
مگس ذُباب Fly
کک بَرغُوث – کیک Flea
شپش قُمل Louse
مورچه مور، نمل Ant
مریانه ارضه، ارضیه، دیمک، چوب خوره Termite
ساس سرخک، شب گز، فَسافِس Bedbug
سوسک حمام بنات الوَردان Cockroach
سوسک سرگین جُعل، خُنفسا، خُزوک Beetle
بید سوس Moth
زنبور زَنابیر (جمع) Bee
زنبور عسل نَحل، مگس عسل Honey Bee
سن آلاکلنگ، ذراریح، دارساس، شنگران Shield bug, sun pest

جدول شماره 2: گیاهان دارویی مورد استفاده بصورت دود دادن یا بر آتش ریختن

ردیف نام متداول سایر نام ها نام علمی قسمت مورد استفاده گیاه* نوع حشره اثر منابع
1 آنغوزه حلتیث، انگزدانجدان، انگدان Ferula assa-foetiada {صمغ} همه حشرات دور کننده 1-3-5-7
مورچه دور کننده 6
2 اسفند حرمل، اسپند Peganum harmala دانه پشه دور کننده 1-4-6-7
3 اشق اوشه Doremaammoniacum Don. {صمغ} پشه دور کننده 11-7-6-5-4
4 انار رمان Punica Spp چوب- برگ همه حشرات دور کننده 11-8-7-1
5 باریجه بارزَد، قاسنی، قنه، بهروزه Ferula gumosa صمغ همه حشرات دور کننده 11-9-7-5
6 برگ بو حب الغار، غار Laurus nobilis برگ و میوه همه حشرات دور کننده 1-7
7 ترمس باقلامصری Lupinus albus ریشه پشه دور کننده 11
8 پونه پودنه، فودنج، فوتنیج، حبق Mentha spp برگ همه حشرات دور کننده 1-9-11
موریانه دور کننده 5
9 درمنه شیح Artemisia spp اندام هوایی همه حشرات دور کننده 1-9
10 زرنباد عرق کافور Zingiber zerumber {ریشه} مورچه دور کننده 4-5-6-8
همه حشرات دور کننده 4-5
11 چنار دُ لب Plantanus orientalis چوب- برگ سوسک دور کننده 1-2-4
موریانه دور کننده 6-7
12 حُرف حب الرشاد (تخم) Nasturtium officinale lepidium sativum تخم همه حشرات دور کننده 5
13 حنا حنا Lawsonia inermis برگ موریانه دور کننده 7
14 سرو شجره الحیات، سروناز Cupressussempervirens برگ، میوه پشه دور کننده 2-3-4-5-6-7
15 سَکبینَج اسکبینه، سکبینگ Ferula persica        Ferula scowitziana {صمغ} همه حشرات دور کننده 1-4
16 ایرسا اصل السوسن Iris pseudacorus L. ریشه همه حشرات دور کننده 1-3-7-11
17 سیاه دانه شونیز، حبه السوداء Nigella sativa L. دانه پشه دور کننده 1-2-3-4-5
همه حشرات دور کننده 1-5-7
18 سیر ثوم Allium sativum پیاز زنبور دور کننده 3-7-9
19 صنوبر ارزه Pinus eldaricaDedew چوب، تراشه سبوس پشه دور کننده 2-3-4-5-6-7
20 کلپوره عنبر بید، مریم نخودی، جُعده Teucrium polium L. برگ و اندام هوایی همه حشرات دور کننده 5
21 کُندر Boswellia sp {صمغ} مگس کشنده 1-3
22 کُندش کندس، کندشه Veratrum album {ریشه} مگس کشنده 7
23 گز اَثل Tamarix Sp {صمغ} زنبور کشنده 3
24 گشنیز کزبره Coriandrum sativum {کل گیاه} موریانه دور کننده 5
25 مُقل مقل ازرق، مقل مکی، بوی جهود Commiphora africanum Engl {صمغ} پشه دور کننده 2-4-6-7-11
همه حشرات دور کننده 1-4-7
26 مُورد آس Myrtus communis برگ پشه، مگس دور کننده 1-2-4-6-7-11
پشه کشنده 3

* مواردی که داخل {} قرارگرفته است در منبع ذکر نشده است بلکه استنباط تنویسندگان است.

استفاده از جنبه های رفتار شناسی

توجه به جنبه های رفتار شناسی حشرات از نکات بسیار جالب در طب قدیم ایران است و موارد بسیار متعددی را ذکر کرده اند که در این مقاله جای بحث آنها نیست؛ اما آنجه در ارتباط با گیاهان دارویی آمده دو مورد از کتاب تحفه حکیم مومن و مخزن الادویه است مورد اول: « چون صورت مگسی از زرنیخ و کُندُشبسازندیا جووه بدل کندش کنند و در جائی بگذارند مگس از آن گریزان شود»(8). مطلبی که از این جمله برداشت می شود، ساختن مدلی از مگس با استفاده از زرنیخ بعنوان یک ماده معدنی ضد حشره و گیاه کندش یا گیاه جووه است. کندش که نام های دیگری همچون کندس و عود العطاس و سعود العطاس دارد در اینجا منظور ریشه گیاهی سمی با نام علمی Veratrum album است. علاوه بر اینکه برخی گیاهان مانند زُرُنباد خاصیت دور کنندگی برای مورچه دارد ظاهراً به تجربه ثابت شده است خاطره تلخ این گیاه حداقل برای جمعیت یک کلنی از مورچه ها باقی می ماند و دیگر به محلی که این گیاه بخور داده شود باز نمی گردند. در کتاب تحفه در مورد این گیاه چنین آمده است « در جائی که زرنباد بخور کنند مورچه هرگز به آنجا نمی نماید» (8). در کتاب مخزن الادیه این خاصیت گیاه زرنباد برای تمام جانداران موذی (هوام)ذکر شده است(5).

 

بحث و نتیجه گیری:

اثر دور کندگی و کشندگی این گیاهان: گیاهانی که آب پز یا عصاره آبی آنها مورد استفاده قرار می گرفته معمولاً دارای هر دو خاصیت دور کنندگی و کشندگی هستند و به نظر می رسد که این خاصیت به مقدار مصرف آنها ارتباط داشته باشد و هر چه مقدار مصرف یا غلظت دارو بیشتر شود اثر دارو برای کشندگی بیشتر شده و در مقادیر کمتر فقط خاصیت دور کنندگی باقی می ماند. اما در مورد گیاهانی که بصورت دود دادن مورد استفاده قرار می گیرند خاصیت دور کنندگی آنها بیشتر مورد نظر بوده است و کمتر به جنبه کشندگی آنها توجه شده است. فقط در مورد دود گرز، کند و مورد این خاصیت ذکر شده است.

تاثیر بر تولید مثل: یکی از خواص تعدادی از گیاهان اثر بر سیستم تولید مثلی حشرات است که در تعدادی از منابع تحت عنوان «منع تولد» ذکر شده است. گیاهانی که این خاصیت برایشان ذکر شده شامل ترمس و حنظل هستند.

نوع حشره: از میان حشرات به پشه، مگس وکک نسبت به سایرین توجه بیشتری شده است. سایر حشرات کمتر مورد توجه بوده اند البته در مورد شپش بیشتر دارو هایی توصیه شده به صورت ترکیبی بوده و بر روی بدن مورد استفاده قرار   می گرفته است که در اینجا مورد بحث قرار نگرفته اند. در مورد سوسک با توجه به اینکه سوسک هایی که در حال حاضر مشکل بهداشتی جامعه ما هستند بومی کشور ما نبوده اند و در سالهای اخیر با توسعه حمل و نقل به این منطقه وارد شده اند، مطلب مستقلی ارائه نشده است در کتب قدیمی دو نوع سوسک مورد توجه بوده است یکی حشره ای به نام جُعل یا خُنفساء است که ویژگی های آن با سوسک سرگین یا سوسک سیاه (Black beetle) تطابق دارد و دیگری سوسک حمام است Cockroach که در کتب نام بنات الوردان بر آن اطلاق شده است.

تکرار در منابع: بیشترین تکرار در روش دود دادن به ترتیب به گیاه مورد (7 بار)، سیاهدانه (6 بار) سرو، صنوبر و مقل (5 بار) و آنغوزه، اشق، چوب و برگ انار، باریجه، و ایرسا (4 بار) اختصاص دارد.

در روش محلول پاشی به ترتیب حنظل (8 بار) خرزهره (6 بار) خرنوبو خارخسک (5 بار) بیشترین تکرار را در منابع داشته اند. در روش بخور دادن کلپوره و زرنباد هر کدام 4 بار بیشترین تکرار را در منابع به ود اختصاص داده اند.

قسمت مورد استفاده از هر گیاه : در منابع مختلف کمتر به قسمت مورد استفاده از هر گیاه اشاره شده است. و در مورد اکثر گیاهان فقط به نام آن اشاره شده است. پاسخ بسیاری از اینا را باید در جایی یافت که در ابتدای این کتب در مورد گیاهان توضیح داده شده است و یا اینکه مشهور استفاده از گیاه طبی مشخص است بعنوان مثال زمانی که از سیاه دانه و یا اسفند نام می برد آنچه که معمول و متداول است دانه این گیاهان و یا در مورد حنظل میوه آن و در مورد آنغوزه و کافور صمغ آن مورد نظر است.

روش استفاده: در میان روش های نام برده شده برای استفاده در محلول پاشی استفاده از آب پز یا پخته شده گیاه و در مورد حنظل بیشتر منابع خیسانده گیاه را پیشنهاد کرده اند و این احتمالاً بدلیل آسیب مواد موثره این گیاه بوده است. روش دود دادن گیاه خشک دومین روش متداول است و 7 گیاه سیاه دانه، اسفند، چنار، برگ بو، ترمس، سیر و کندر هم به صورت آب پز و هم به صورت دود دادن توصیه می شده است. هم اکنون با توجه به رویه بازگشت به طبیعت و توجه به مواد ارگانیک فرصت مناسبی پدید آمده است تا مطالبی که تا کنون تنها در میان کتب باقی مانده است فرصت آزمون یابند. امید اینکه با تلاش محققان و تولید کنندگان کشورمان بتوانیم از گیاهان طبی و روشی آسان و بی خطر برای مبارزه با حشرات موذی بهرهمند شویم.

Refrences:

 

ابن سینا قانون در طب: ترجمه عبد الرحمن شرفکندی، انتشارات سروش. تهران، 1361 . جلد 7 صص: 54-49.

  • جرجانی، سید اسماعیل: ذخیره خوارزمشاهی، کتاب نهم، گفتار دوم، باب پنجم، نسخه موجود در دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، تهران، صص: 635-1355، 634.
  • جرجانی سید اسماعیل، الاغراض الطبیه و المباحث العلاعیه،/ تصحیح و تحقیق دکتر حسن تاجبخش. انتشارات دانشگاه تهران. تهران، صفحات 835-854، 1385
  • عقیلی علوی شیرازی، محمد حسین: معالجات انتشارات کتابفروش محمودی، تهران. صص:1179-1181. 1342
  • عقیلی علوی شیرازی، محمد حسین: مخزن الادویه. انتشارات باورداران. تهران، 1380. عکسبرداری از نسخه چاپ کلکته سال 1844 میلادی
  • عقیلی علوی شیرازی، محمد حسین: مجمع الجوامع، چاپ مطبعه محمدی 1275 نسخه افست موسسه احیای طب طبیعی.
  • ارزانی اکبر، طب اکبری جلد دوم تصحیح و تحقیق موسسه احیاء طب طبیعی، قم، 1387. صفحات: 1306-1305 جلد دوم صص 309-307
  • حکیم مومن، محمد: تحفه المومنین، چاپ دوم. انتشارات کتابفروشی مصطفوی، تهران. صص:897-899، 1376
  • ناظم جهان: اکسیر اعظم. موسسه مطالعات و تاریخ پزشکی، اسلام و طب مکمل- تهران
  • انصاری شیرازی، علی بن حسین: اختیارات بدیعی. تصحیح و تحشیه. میر محمد تقی انتشارات پخش رازی، تهران، چاپاول 1371
  • رازی، محمد بن زکریای. الحاوی، کتاب بیستم. به کوشش دکتر علی حاتمی. نسخه پژوهشی الحاوی دانشگاه علوم پزشکی دانشگاه شیهد بهشتی.صص 1873-1869، 1387
  • قهرمان احمد، اخوت احمد رضا: تطبیق نامهای کهن گیاهان دارویی با نام های علمی. چاپ اول. انتشارات دانشگاه تهران، تهران 1383.
  • مظفریان ولی ا… : فرهنگ نامهای گیاهان ایران چاپ اول انتشارات فرهنگ معاصر، تهران، 1357
  • میر، محمد تقی: فرهنگ مصطلحات طب سنتی ایران، انتشارات دانشگاه علوم پزشکی ایران. تهران مجلدات6-1سال 1386-1376

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

همچنین ببینید
بستن
دکمه بازگشت به بالا