
ام البنین امجدیالف,علیرضا رفیعیالف, محمد یوسف پورب
الفمرکز تحقیقات بیولوژی سلولی و ملکولی, گروه ایمونولوژی, دانشگاه علوم پزشکی مازندران بگروه طب ستی, دانشکده پزشکی, دانشگاه علوم پزشکی مازندران
چکیده
سابقه و هدف: انجیر یکی از گیاهانی است که در قران از ان یاد شده است و همچنین جایگاه ویژه ای در طب سنتی دارد. انجیر به عنوان یکی از اجرای رژیم غذایی بهبود دهنده سلامتی مدیترانه که به طور گسترده در سراسر دنیا هم به عنوان دارو و هم به عنوان منبع غذایی مورد استفاده قرار می گیرد. این مطالعه با هدف ایجاد مروری کامل بر جایگاه انجیر در دین’ طب سنتی ’ ترکیبات و فعالیت های دارویی و درمانی آن انجام شد.
موارد و روش ها: در این مطالعه مروری پایگاههای ISC, ISI, SC ,Science Direct,
Pub med, Medline,SID جهت جستجو منابع و مقالات مرتبط مورد استفاده قرار گرفتند. قران مجید, تفاسیر قران , احادیث و روایات اسلامی و همچنین کتب معتبر طب سنتی, گیاهان دارویی بررسی شد. جستجو بر اساس کلید واژه های انجیر, قران , ترکیبات مغذی, گیاهان دارویی و واژه های Medicinal plant,Anticancer effect, Holy Quran, carisa, fig, Ficus و از سال های 1994-2013 صورت گرفت, داده ها استخراج و نتایج به دست امده دسته بندی شد.
یافته ها: نتایج این بررسی نشان داد که علاوه بر قران , احادیث متعددی بر مصرف انجیر از دیر باز به عنوان یک گیاه دارویی مورد استفاده قرار می گرفته است. ترکیبات مختلف موجود در انجیر به خصوص وجود آنتی اکسیدان های فراوان, آن را به یک عامل حفاظتی و حتی پیشگیری کننده در برابر آسیب های اکسیداتیو تبدیل کرده است. نتایج مثبت درمانی آن بر روی رده های سلول های سرطانی و حیوانات آزمایشگاهی نیز موید نقش آن در درمان بیماری های مختلف از جمله سرطان است.
نتیجه گیری: انجیر دارای ترکیبات مفید با خواص درمانی است. تاثیر این ترکیبات به واسطه وجود فعالیت آنتی اکسیدانی انهاست که در درمان بسیاری از جمله انواع سرطان ها حائز اهمیت است. این یافته ها میتواند تا حدودی تاکید دین مبین اسلام و شواهد طب سنتی در مورد انجیر را نشان دهد.
کلید واژه ها: انجیر, قرآن, طب سنتی, درمان بیماری, سرطان
مقدمه:
انجیر یکی از نخستین گیاهانی است که به دست انسان کاشته شد. منشا آن نواحی مختلف مدیترانه است, ولی امروزه در نواحی مختلفی از دنیا به حالت وحشی میروید. در ایران نیز این گیاه جزء گیاهان بومی بوده و درخت آن در اغلب جنگلهای نواحی شمالی,سواحل دریای خزر و همچنین مازندران پراکندگی دارد. انجیر از دوران گذشته علاوه بر مصارف غذایی که (به صورت خشک و تازه) داشته, قسمت های مختلف آن ازجمله شیره , میوه و برگ نیز برای اهداف درمانی مورد استفاده قرار میگرفت. انجیر یکی از گیاهانی است که به همراه زیتون, انگور,خرما و انار درقران از انها نام برده است که دارای خواص آنتی اکسیدانی هستند و همین امر یکی از مهمترین دلایل استفاده از آن در طب سنتی به منظور درمان بسیاری از بیماری ها نظیر دفع سنگ کلیه و مثانه , رفع سوء هاضمه و بی اشتهایی, بواسیر درمان ورم لثه و آبسه های دندانی و همچنین به عنوان ملین و تسکین دهنده است. با توجه به قدمت طب سنتی ایرانی, بومی بودن انجیر در کشور و همچنین وفور ان در نواحی شمالی تایید فواید بی شمار آن می تواند جایگاه خوبی را برای آن ایجاد کند. علی رغم اهمیت انجیر و جایگاه ایران در صادرات این میوه به سایر مناطق دنیا اطلاعات کمی در مورد ارزش غذایی آن در دسترس است. بنابراین در این مطالعه سعی شده است تا با دید عمیق تر, انجیر از دیدگاه دین طب سنتی و تاثیر ترکیبات مختلف مورد بررسی قرار گیرد.
انجیر در قرآن: تین که ترجمه عربی انجیر است نام یکی از سوره ای مکی قرآن است. خداوند در این سوره در سوگندی پرمعنابه انجیر قسم یاد کرده است.((والتین و... لقد خلقنا الانسان فی احسن تقویم)) سوگند به انجیر و .... ما انسان را به بهترین اعتدال آفریدیم. بسیاری معتقدند احتمالا این سوگند به دلیل ارزش غذایی و فواید فراوان این میوه است زیرا در ادامه به ارتباط بین انجیر و زییتون( در سوگند بعدی نام زیتون نیز آمده است)و قوام و سلامتی انسان ها اشاره دارد. در آغاز این سوره به چهارسوگند پر معنی برخورد میکنیم. نخستین قسم, قسم به انجیر است که نام این سوره را نیز به خود اختصاص داده است و دلیل اهمیت آن است.یادکردن خداوند از انجیر در قران نشانه ای از اسراردرون ان است زیرا یاداوری به صورت سوگند ذکر شده است و مشخص است که سوگند برای موارد با ارزش صورت میگیرد مطابق حدیثی ازپیامبر خداوند نعمت سلامتی را به افرادی که این سوره را بخوانند مادامی که در دنیا هستندعطا میفرماید تمامی این موارد گواهی بر وجود ترکیبات موثرو اثرات مفید انجیر است.
انجیر در احادیث و روایات:
در احادیث فراوانی استفاد از انجیر به منظور درمان بیماری ها و تضمین سلامتی مورد تاکیید قرار گرفته است.در حدیثی از امام رضا(ع) نقل شده است: التین یذهب بالبخر و یشد العضم و ینبا الشغرو یذهب بالداء و لایحتاج معه الی دواء: انجیر بوی بد دهان را برطرف استخوان را محکم رویش مو را زیاد و بیماری را برطرف میکند و با وجود آن احتیاجی به دارو نیست. در حدیثی دیگر از امام رضا(ع) نقل شده است که در مورد جایگاه با ارزش این میوه فرمودند: درخت انجیر شبیه ترین گیاهان به گیاهان بهشتی است. در حدیثی دیگر از امام رضا در مورمد انجیر نقل شده است:((یشد الفم و العضم)) انجیر دهان و استخوان را محکم میکند. امام باقر درحدیثی ازامام علی نقل می کنند:انجیر بخورید که درمان کننده بسیاری ازامراض و بیماری هاست. ایشان به دلیل خواص مفید انجیردر درمان بیماری هایی نظیر بواسیر و روماتیسم بر مصرف ان تاکیید داشتند.
انجیر در طب سنتی ایرانی: تین یا انجیر میوه درختی به همین نام که دارای انواع بری بستانی و کوهی است. درخت انجیر با اندازه ای متوسط و برگ پهن است که وقتی ان را میشکنند از بیخ ان شیر بر می اید. میوه ان برخلاف درخت های دیگر هنوزگل نکرده می بندد. بهترین نوع انجیر, شیرین شادب ان است خواه سفید باشد و خواه سیاه منتهی سفید ان خاصیت غذایی بیشتر و سیاه ان خواص دارویی بهتری دارد.طبیعت ان گرم و تر است البته نوع بیابانی(بری) ان گرم ترازبستانی ان است. در طب سنتی ایرانی اعتقاد بر این است که انجیراز خواص غذایی بیشتری نسبت به سایر میوه های تابستانی برخوردار است حرارت و تشنگی را مینشاند ملین بوده و لذا در کسانی که یبوست دارند کاربرد. دفع سموم بدن از طریق تعریق میکند به اصطلاح معرق است تداوم در تناول ان برای افرادی که به دلیل حرارت قلب دچار عصبانیت های زودرس میشوند مفید است مصرف انجیر برای افرادی که بیماری هایی چون صرع تنگی نفس(ربو) تپش قلب درد و خشونت سینه سرفه های خشک مزمن بواسیر کمر درد بیماری های طحال و کلیه دارند بسیاری مفید است.
انجیر به دلیل اینکه خواص غذایی فراوانی داشته و نیز کبد را تقویت میکند موجب چاق شدن بدن میشد به ویژه اگر ناشتا با قدری انیسون خورده شود. خوردن انجیر با بادام . پسته جهت تقویت و بهبود بدن های ضعیف توصیه شده است.
انجیر منعظ است و لذا کسانی که اختلال در نعوض دارند میتوانند از این میوه جهت رفع مشکل خود استفاده کنند. و نیز سوخته ان با روغن زیتون در سفید کردن دندان و تفویت لثه توصیه شده است
از کاربردهای دیگر انجیر در زمینه اشپزی است ب این صورت که چون یکی دو دانه انجیر خام را با گوشت های غلیظ مانند گوشت گاو و امثال ان بپزند ویا اگر در دیگ حلیم اندازند موجب پختن سریع گوشت های ان می شود. ضماد شیره انجیر با پیه برای قطع زگیل بواسیر و میخچه مورد استفاده بوده است. ضماد برگ تازه ان جهت التیام جراحات مفید است.
جدول 1:ترکیبات مغذی موجود در انجیر
مقادیربه ازای 100گرم محاسبه شده است |
|||||
کالری |
74کیلوگرم |
ویتامین ها |
املاح معدنی |
||
چربی |
3/0 گرم |
ویتامین A |
142 واحد |
کلسیم |
35 میلیگرم |
کالری اشباع شده |
06/0 گرم |
ویتامین K |
7/4 میکروگرم |
اهن |
37/0 میلیگرم |
کلسترول |
0 |
تیامین |
06/0 میلی گرم |
منیزیم |
217 میلیگرم |
کربوهیدرات تام |
2/19 گرم |
ریبوفلاوین |
05/0 میلیگرم |
فسفر |
14 میلیگرم |
فیبر |
9/2 گرم |
ویتامین C |
2 میلی گرم |
پتاسیم |
232 میلیگرم |
قند |
3/16 گرم |
نیاسین |
4/0 میلیگرم |
زینک |
15/0 میلیگرم |
پروتئین |
8/0 گرم |
پانتوتنیک اسید |
3/0 میلیگرم |
مس |
07/0 میلیگرم |
اب |
11/79 گرم |
فولات |
6 میکروگرم |
منیزیم |
128/0 |
خاکستر |
66/0 گرم |
ویتامین B6 |
113/0 میلیگرم |
سدیم |
1میلیگرم |
انجیر از دیدگاه علمی:
انجیر خوراکی ازگیاهان مربوط به جنس Ficus است. جنس Ficus ازاعضای خانواده موراسه(moraceae) بوده و یک جنس بسیار وسیع است که بیش از هفتصد گونه دارد و بیشتر در مناطق گرمسیری می روید.گونه caricia.L ficus یکی از اعضای مهم جنس فیکوسFicus به شمار می اید.درختان این گونه جزء درختان برگ ریز بوده واغلب به نام انجیر یا fig در انگلیسی به معنای مراقبت کردن از چیزی است درخت انجیر با قدمتی هزارساله مربوط به مناطق اسیای جنوب غربی و شرق مدیترانه است و یکی از نخستین درختانی که احتمالا بیش از11000 سال پیش به دست انسان ها کاشته شد. با اینکه منشا اولیه انجیر خاورمیانه است اما امروزه پراکندگی جهانی دارد.انجیر به هر دو صورت تازه و خشک شده قابل استفاده است و حتی به صورت خشک ان منبع غنی از ویتامین ها املاح معدنی کربوهیدراتها قند اسیدهای ارگانیک و ترکیبات فنولی است. انجیر تازه و خشک منبع غنی از فیبرو پلی فنول ها و همچنین سرشار از ترکیبات فنولی نظیر کلسیم پتاسیم آسکوربیک اسید ویتامین A فیبر بعضی از اسید های چرب و بسیاری از ترکیبات فنولی است. پلی فنول های اصلی در انجیر شامل فلاوون ها کاتیشن فلاوونون ها آنتوسیانین(سیانیدین) اسید کلروژنیک اسید گالیک و اسید سیرینجیک.
انجیر جزو میوه های دارای بالاترین میزان آنتی اکسیدان است پوست میوه ان منبع مهمی از آنتوسیانین و پلی فنول نیز است. با توجه به وجود ترکیبات فعال در پوست انجیر رنگ پوست انجیر نیز دارای خواص مغذی متفاوت است. تحقیقات انجام بر روی این گیاه مشخص کرده است که بیشترین ترکیبات فنولی به خصوص آنتی اکسیدانی انجیر های سیاه و بنفش دو برابر انواع سبز و زرد آن است و به همین ترتیب میزان انتوسیانین آن پانزده برابر و میزان ترکیبات فنولی آن نیز5/2 برار است.
قسمت های مختلف انجیر:
انجیر دارای قسمت های مختلفی نظیر ریشه, ساقه, برگ, شیره و میوه است که هرکدام از این قسمت ها دارای ترکیبات فعالی نظیر تری تر پنوئید ها با فعالیت انتی اکسیدانی و سایتوتوکسیک است.
ریشه انجیر:
در طب سنتی از ریشه انجیر برای درمان بیماری هایی نظیر لکودرما و عفونت های قارچی استفاده می کردند که البته آگاهی بیشتر از تاثیرات آن نیاز به مطالعات گسترده تری دلرد. تاثیر ضد سرطانی تری ترپن های استخراج شده از گونه های دیگر فیکوس در رده های سلولی سرطانی به اثبات رسیده است و با وجود ترکیبات ترپنی در این گونه مطالعات بیشتر در زمینه مفید و حائز اهمیت است.
برگ درخت انجیر:
برگ های درخت انجیر دارای خاصیت ضدمیکربی است و میتوان از آن به عنوان یک عامل ضدمیکروبی طبیعی یاد کرد. فعالیت ضدمیکروبی عصاره برگ های انجیر علیه استافیلوکوکوی آرئوس مقاوم به متی سیلین مورد بررسی قرار گرفت و نتایج حاکی از آن بود که این عصاره در ترکیب با سایر انتی بیوتیک ها خاصیت میکروب کشی قوی تری دارد. تحقیق دیگری که با استفاده از عصاره متانولی برگ انجیرانجام شد. فعالیت ضد میکروبی قوی آن علیه باکتری های باسیلوس, سرئوس, استافیلوکوکوس اپیدرمیس رابه اثبات رساند. فعالیت ضدباکتریایی عصاره متانولی برگ درخت انجیر علیه باکتری های دهان نیز به اثبات رسیده است که البته این عصاره در ترکیب با آنتی بیوتیک های آمپی سیلین و جنتامایسین اثر سیرژیستیک علیه باکتری های دهان دارد. نتایج حاصل از بررسی ها بر روی حیوانات آزمایشگاهی نشان داده است که عصاره اتانولی برگ های انجیر تاثیر تحریکی بر پاسخ ایمنی هومورال وسلولی دارد بنابراین میتوان از آن به منظور مصارف درمانی در بیماری هایی با منشا ایمنی بهره بردو بررسی عصاره آبی برگ درخت انجیر بر روی رت های دیابتی القا شده با استرپتوزتوسین مشخص کرد که کلسترول تام نسبت به HDL و همچنین هایپرگلیسمی در این رت ها تحت تاثیر عصاره کاهش می یابد.تانین استخراج شده از برگ های درخت انجیر خاصیت درمانی علیه باکتری های پاتوژن نظیر استافیلوکوکوس آردوس و پروئوس میرابیلیس است که این امر آغازگر جایگزینی ترکیبات گیاهی به جای آنتی بیوتیک ها برای درمان بیماری های باکتزیایی است.
شیره انجیر:
شیره انجیر دارای میزان بالایی از ترکیبات پلی فنولی است که منبع ارزشمندی از آنتی اکسیدان ها است. بررسی انجام شده بر روی فعالیت ضد سرطانی این شیره علیه سلول های سرطانی تاثیر انسانی ثابت کزده است که این شیره با مهار سنتزDNA القای آپوپتوز و توقف چرخه سلولی سلول های سرطانی تاثیر سایتوتوکسیک قوی بر سلول های کارسینومای هپاتوسلولار و گلیوبلاستوما دارد در حالی که تاثیرات آم بر روی سلولهای طبیعت بسیار کم است. شیره درخت انجیر(لاتکس)که به صورت سنتی برای درمان زگیل ب کار می رود دارای خواص درمانی دیگر نظیر ضدویروس هرپس سیمپلس ضد انگل های کرمی ضد سرطان ضد استرس های اکسیداتیو و دارای فعالیت سایتوتوکسیک است لاتکس استخراج شده ازدرخت انجیر دارای خاصیت سایتوتوکسیک بر روی رده سلولی است. لاتکس درخت انجیر بر روی رده سلولی سرطان معده مورد بررسی قرار گرفت که نتایج ان مشخص کرد سلول های سرطانی نسبت به سلول های طبیعی حساسیت بیشتری ازخود در برابر لاتکس نشان دادندو لاتکس سبب مهار تکثیر سلول های سرطانی معده بدون اثر سایتوتوکسیک بر روی سلول های طبیعی شده است.شیره درخت انجیر(لاتکس) دارای خاصیت ضد تکثیری است و قادر است تکثیر سلول های سرطان ریه را بدون داشتن اثر سمیت بر روی سلول های طبیعی کاهش دهد. تاثیر شیره انجیر بر روی سلول های اندوتلیال سیاهرگ بطنی نشان دهنده نقش ضد تکثیری و ضد رگ زایی عصاره شیره انجیر است. به علاوه شیره انجیر دارای فعالیت دفع کرم و کرم کشی نیز است.
ساقه درخت انجیر:
ساقه درخت انجیر دارای خواص ضدعفونی کنندگی, آنتی پیرتیک و ضد کرم است و عصاره ساقه ان برای درمان بیماری های پوستی مختلف زخم و دیابت استفاده می شود.اخیرا دی استرهای فلاوونولی از عصاره متانولی پوست ساقه انجیر استخراج شده است کع دارای ویژگی های درمانی است.
ترکیبات موجود در میوه انجیر و نقش انها در انواع سرطان ها:
نقش آنتوسیانین موجود در انجیر سرطان های مربوط به لوله گوارش:
بسیاری از مطالعات و تحقیقاتی که بر روی حیوانات آزمایشگاهی انجام شده است( بیشتر نتایج به دست امده در مورد مکانیسم عمل آنتوسیانین ها از طریق مطالعات آزمایشگاهی است) و همچنین مطالعات اپیدمیولوژیک انسانی اثرات حفاظتی آنتوسیانین ها به دلیل داشتن ساختار فنولی و خاصیت آنتی اکسیدانی انهاست. وجود پیوند های دوگانه درون حلقه و همچنین در هیدروکسیل زنجیره جانبی انها را به ترکیبات قوی در پاک سازی رادیکال های فعال تبدیل کرده است. علاوه بر پاک سازی مستقیم رادیکال های فعال, این ترکیبات بر فعالیت آنزیم هاب فاز II موثرند.به طور کلی در فازI انزیم های خانواده سایتوکروم P450 مسئول سم زدایی هستند و ترکیبات را متابولیزه کرده و به مولکول های واکنش گر تبدیل می کنند که از مولکول های اولیه سمی ترند; سپس این ترکیبات سمی در فاز II که فاز کنژوگه است به ترکیبات محلول در آب تبدیل می شوند تا بتوانند از طریق ادرار و مدفوع خارج شوند در نتیجه آنتوسیانین ها از این طریق در پیشگیری از سرطان نقش دارند. به طور کلی آنتوسیانین ها از سه مکانیسم برای پیشگیری از سرطان نقش دارند. به طور کلی آنتوسیانین ها از این طریق در پیشگیری از سرطان استفاده می کنند.
1-فعالیت آنتی اکسیدان 2- مکانیسم های مولکولی ضد سرطان زایی 3- مکانیسم های مولکولی مربوط به آپوپتوز سلول های توموری.
جدول 2:مکانیسم ضد سرطانی آنتوسیانین
نوع فعالیت |
مکانیسم عملکرد |
رفرنس |
آنتی اکسیدان |
پاک سازی مستقیم گونه های فعال اکسیژن افزایش توانایی جذب رادیکال های اکسیژن در سلول ها تحریک بیان آنزیم های سم زدایی فازII کاهش تشکیل ساختار های DNA adduct یا ترکیبات اضافی در DNA کاهش لیپید پراکسیداسیون مهار ایجاد جهش توسط توکسین های محیطی و کارسینوژن ها تعدیل مسیرهای انتقا پیام و کاهش تکثیر سلولی اتصال مستقیم به پروتئین ها و شلاته کردن فلزات |
Wang and stoner |
ضد تکثیری |
بلوکه کردن مراحل مربوط به چرخه سلول و مهار تکثیر سلولی و بلوکه کردن مسیر انتقال پیام MAPK2 |
Hou et al |
القای آپوپتوز |
با فعالیت پرواکسیدانی سبب افزایش تولید واسطه های اکسیداتیو ROS درون سلولی می شود فعال کردن مسیر ذاتی یا وابسته به میتوکندری آپوپتوز و تخریب و تخریب ساختار های سلولی و ترشح فاکتور های پیش آپوپتوزی و القای آپوتوز |
Feng et al circu et al |
ضد التهاب |
مهار بیان mrNA و پروتئین مربوط به -2nf-kB,COX و اینترلوکین های متفاوت |
Houang at al |
ضد تهاجمی |
تحریک بیان مهار کننده بافتیMMP3-2 یا TIMP4-2 سبب کاهش بیان MMP و u-PA5 |
Brandstetter et |
ضد رگ زایی |
مهاربیان VEGF6 القا شده توسط TNF-a7و H202 در اپیدرمال کاهش VEGF, و کاهش بیان گیرنده هایVEGF |
Bagchi et al |
القای تمایز |
کاهش تکثیر و کاهش بیان پروآنکوژن c-myc والقای تمایز در سلول های لوکمی- تغیر ساختار شبکه ی میکروتوبولی و القای تمایز در سلول های ملانوما |
Serafino et al |